GIŻYCKI FOTOPLASTYKON: buty były nieprzemakalne...cz.10,ost.

Nasz mały batalion w pewnym stopniu był samowystarczalny. W jednostce była prowadzona hodowla świń na własny użytek. W starych chlewniach twierdzy hodowano do 100 świniaków, co pewien czas zabijano. Bardzo wtedy była smaczna wątrobianka a i mięso miało swój specjalistyczny smak.

(Jak sobie obecnie kojarzę, gdzie była chlewnia – to obecnie znany mi obiekt – piekarnia pruska, która posiadała wydajność wypieku kilkaset bochenków chleba, tam były wykonane z drewna buchty, a których hodowano z 100 prosiaków o różnej wadze)

Bardzo indywidualnym żołnierzem służby czynnej był szeregowy Wacek chlewniarz tej świńskiej hodowli, który tam przebywał cały dzień i nawet nocował, nie obchodziła go żadna służba, ani ćwiczenia, chociaż miał swoje łóżko w plutonie gospodarczym (obecnie pomieszczenia muzeum twierdzy) Trzy razy dziennie przyjeżdżał tylko pod stołówkę wozem zaprzęgniętym w jednego konika zjadał posiłek i zabierał zlewki dla swoich podopiecznych.(Stołówka i kuchnia znajdowała się w baraku opodal sztabu – koszarowiec 2, obecnie plac zabaw)

Jadąc na swym wozie z daleka było czuć charakterystyczny zapach od jego urodziwych blondynek.
Czas szybko leci. Nauka na pododdziale szkolnym trwa nadal. Wiemy, że koniec szkoły podoficerskiej na początku października, – czyli 10 miesięcy ( więcej niż obecnie cała służba zasadnicza).

Najlepsza teoria nie daje tego, co praktyka. Dlatego szefostwo dbało, aby jak najwięcej być na poligonach. Do jednostki przychodzi wiadomość, że mamy wyjechać w lipcu na zawody szkół podoficerskich do Tczewa. Pakujemy cały tabor na wagony kolejowe. (Gdy batalion saperów lub jakiś tylko pododdział np. szkolny wyjeżdżał na poligon na zajęcia z twierdzy główną bramą (giżycką) to kolumna samochodów była długa. Bywało, że pierwszy samochód był daleko za koszarami czołgistów to sanitarka była jeszcze w twierdzy. Cała kolumna kierowała na dworzec, gdzie na rampie ładowane wszystkie pojazdy na wagony. Pociąg taki zwany eszelon kierował się często na Muszaki, Tczew. Było to transport tani, szybki i bezpieczny. W tym czasie, co prawda ruch samochodów na szosach był nieliczny. Od czasu do czas jechał samochód a to w zasadzie ciężarowy z zaopatrzeniem. Na bliskie odległości i to nieliczne pojazdy np. amfibie BAW czy MAW jechaliśmy „na kołach” to, gdy stawaliśmy w jakiejś wiosce, to zostaliśmy otoczeni przez dzieci i dorosłych, – „ ale to samochód, co jedzie i pływa”.)

Po dwóch dniach pociąg zatrzymuje się na stacji Lisewo, po prawej strome Wisły. Pozbijamy ponownie obóz jest to 5 namiotów, oraz wykonujemy ogrodzenie obozu i miejsca postoju samochodów z sprzętem i pontonami drutem kolczastym. Przybywają inne szkoły z POW razem 5 szkół, są to szkoły jednostek saperskich z Tczewa, Olsztyna, Włocławka, Kazunia i nasza z Giżycka. Zaraz po założeniu wspólnego obozu, zaczyna się szkolenie w pododdziałach. Uczymy się budować promy przeprawowe o różnym tonażu, budowę przystani, zakładanie pól minowych oraz rozminowania. Najwięcej potu wyciśnięto nam przy pontonierce. Na furażerkach od soli wydzielonej z organizmu zrobił się wężyk generalski. Na koniec zgrupowania było wspólne zbudowanie mostu pontonowego przez Wisłę. Jeszcze teraz jak przejeżdżam pociągiem, to wspominam z przyjemnością przelany pot nad brzegiem naszej królowej rzek. Tam za dobrą lokatę I miejsca, wszyscy otrzymujemy odznakę "Wzorowy Saper" i urlopy po 10 dni każdy. Jak byłem na tym poligonie to odwiedził mnie w pewną niedzielę, dalszy mój wujek ze strony matki Franciszek Lamkiewicz z Nowego Dworu Gd, wraz z synem Zbyszkiem, który mówił mi o chorobie swego najmłodszego brata Henryka. Kilka dni po wyjeździe otrzymuję, już z domu telegram poświadczony przez Gromadzką Radę w Męcikale, o dość smutnej treści, że Henio zmarł, pogrzeb w Starogardzie. W potocznej mowie, Heniem nazywaliśmy też w domu najmłodszego mego brata Huberta. W ten dzień miałem właśnie służbę w plutonie, a w nocy „ukradziono” z stolika zegar, który wskazywał nam godzinę, bo w tym czasie nikt z żołnierzy nie posiadał zegarka. Ten jakby służbowy zegar był właściwie zegarem do min czasowych pobrany z magazynu.

Z góry wiedzieliśmy, że zabrał go z braku czujności (spanie na służbie) nasz d-ca plutonu. Teraz bałem się iść do niego z otrzymanym telegramem i prosić o urlop. Jednak spotkał mnie zasmuconego oficer polityczny por Grochal, który przeczytawszy treść telegramu sam od razu dał mi 3 dni urlopu. Ale miałem przywieść akt zgonu, jako dowód pogrzebu mego brata. Ja domyślając, że z całą pewnością jest to wujek Henryk, nie pojechałem do Starogardu, ale do Męcikału. W domu uradowani rodzice bardzo gorąco przywitali, wiedząc jak ciężko mamy na tym poligonie.

Trzy dni minęły i muszę jechać do Lisewa. Ale nie mam takiego dokumentu. Co teraz będzie, na pewno paka. Jednak na miejscu niema politruka, pojechał do Giżycka, a por. Kalinowski nic nie wiedział o naszej umowie. Znów dopisało mi szczęście. Co byłem w domu, to byłem, chociaż w takich nie miłych okolicznościach. I za zegar też się ulazło, por. Kalinowski z powrotem zwrócił na stolik służbowego ten czasomierz. Bo w całym plutonie nie było innego zegara, ani zegarka. Jak mogło żyć wojsko, bez tak nieodzownego urządzenia.

Warto pokrótce jednak opisać ćwiczenia, jakie przerabialiśmy. Najważniejsza była pontonierska. Na czym ona polegała. Naszym zadaniem było budowanie promów przeprawowych o różnym tonażu. Aby taki prom zbudować trzeba zbudować człon.

Natomiast na człon trzeba 2 pontony czołowe i l ścięty. Samochody podjeżdżały tyłem pod sam brzeg rzeki i gwałtowne hamowanie powodowało, że ponton w padał w nurt rzeki. Uwiązany linką został doholowany do innych pontonów i skręcony odpowiednim śrubami. Następnie samochody dowoziły dalsze elementy. Saperzy po 6-ciu nosili 220 kg belki na zmontowany człon. Załoga 4 żołnierzy na członie belki rozciągała i przykręcała do pontonów. Tak skręcone człony połączono ze sobą belkami i teraz rozpoczęto układać pokład z drewnianych dyli, z których każdy ważył po 70 kg tym samym czasie 4 drużyna budowała przystań na naszym brzegu. Po ułożeniu pokładu układano na nim elementy do drugiej przystani przeznaczonej na przeciw legły brzeg. Przypływał kuter i holował prom z przystanią na drugą stronę. W tym czasie podczas płynięcia mocuje się pokład do belek przy pomocy śrub i krawężników. Ustawia się słupki poręczowe naciąga liny i zawiesza koła ratunkowe. Na drugim brzegu l drużyna ustawia przystań. Prom wraca na swój brzeg i dobija do już gotowej przystani. Na prom wjeżdża pojazd lub czołg i z powrotem holownik holuje do już gotowej przystani na brzegu "nieprzyjaciela" Ta budowa przez 24 szeregowych, 4 podoficerów i oficera trwała trochę dłużej niż pół godziny Nie licząc kierowców przywożących sprzęt, który po demontażu z powrotem ładowano na samochody. Gdyby połączyć parę członów to powstanie most. Most, utrzymywał się w osi mostu przy pomocy kotwic wyrzucanych na linii kotwic w górze rzeki. Ja miałem okazję budować podczas służby czynnej i rezerwy mosty w Tczewie dwa razy, w Kazuniu trzy razy, raz w Dobiegniewie koło Włocławka i raz w Podjuchach koło Szczecina.

Mosty budowane, już jak byłem w rezerwie polegały, że łączyło się tylko pontony, które posiadały pokład w człon i te w most. A obecnie są pontony samojezdne. Czy to nie piękna służba w wojskach sapersko - pontonowych. Ten miesiąc w Tczewie to prawdziwa szkoła życia. Pewnej ciepłej lipcowej nocy przy pomocy 4 DSŁ (Desantowa Składana Łódź) przepłynęliśmy Wisłę z Lisewa na stronę Tczewa, aby na przeciwległym brzegu założyć pole minowe z min przeciw czołgowych drewnianych TMD. Dwie drużyny otrzymały rozkaz założenia pola minowego wg schematu z 24 min. Teren gdzie zakładaliśmy był, co kilka minut oświetlany rakietami oświetlającymi. W tedy trzeba było nieruchomo przyłożyć się do ziemi, jak znów ciemno, wykopać saperką dołek, uzbroić minę i ułożyć taką minę w ziemi, następnie zamaskować. Ziemie z dołka wynieść w pałatce poza teren pola minowego, aby nie było poznać, że teren jest zaminowany. Na drugą noc pozostałe 2 drużyny z innej szkoły wykonały czynność odwrotną – rozminowanie. I odwrotnie.

Jak koledzy opowiadali to na ich polu było dużo "talerzy" po krowach, tam właśnie było zakopanych najwięcej min, czyli dobrze zamaskowanych. Ale nasi w wyznaczonym czasie rozminowali dokładnie, pomimo, że pracowali leżąc, aby nie być wykrytym przez „wroga”. Trzy tygodnie szybko mijają. Na zakończenie zgrupowania, każdy pluton szkolny brał udział w marszobiegu w pełnym oporządzeniu na 10 km, z plecakiem załadowanym w wszystko, co ojczyzna przydzieliła, sprzęt podręczny – zgodnie z przypisaniem – jak łopata, kilof, łom, i broń maska p/gaz.

Po forsownym marszu 5 km zaplanowano przeprawę przez wodę na DSŁ - kach. Następnie po ósmym kilometrze ostre strzelanie do tarczy - ogniem ciągłym.
Po dotarciu na metę mieliśmy bardzo dobry czas, jak się okazało był najlepszy. Za to samochodem przewieziono nas do zgrupowania.
Takie dobre wyniki zawdzięczamy pewnej tajemniczej operacji, jaka musieliśmy wykonać. Za namową d-cy plutonu czy może rozkazu musieliśmy się zgodzić na zastrzyk, który wykonywał nasz wojskowy lekarz. Po 10 kilometrach czuliśmy się wypoczęci.
Nikt w tedy nie słyszał o narkotykach, czy czymś innym.
To było ostatnie zadanie w tych zajęciach szkół podoficerskich jednostek saperskich Pomorskiego Okręgu Wojskowego. Znów ładujemy cały nasz dobytek na wagony i do Giżycka. Tam normalne wojskowe życie. Od czasu do czas
u chodziliśmy do miejskiego kina na koszt jednostki. (Już teraz trudno mi ustalić miejsca gdzie było.)

Wyświetlano film „Przygody Nikodema Dyzmy”, w którym główną rolę grał Adolf Dymsza, był to ciekawy film (lepszy niż z Wilhelmym czy teraz z Lindą).
W drodze powrotnej zdaniem kpr. Przybyłowicza nie wychodzi piosenka. Więc na drodze do twierdzy zaczyna uczyć nas czołgania. (Droga nie była asfaltowa). Po przyjściu do koszar musieliśmy w krótkim czasie płaszcze wyjściowe doprowadzić do stanu pierwotnego. Kilka dni później w batalionie zjawiają się oficerowie z Informacji Wojskowej, (czyli późniejsza WSW lub obecna Żandarmeria Wojskowa.) Rozmawiano z nami bez miejscowych oficerów i podoficerów pytano jak nam jest w wojsku, co jest dobre a co złe. Na tym spotkaniu elew Gawryjołek, w cywilu nauczyciel z Puław, co myślał to zawsze powiedział. Tak i teraz poskarżył się na przebieg drogi z kina kilka dni temu. Otrzymaliśmy odpowiedz, - to nie zgodne z regulaminem - załatwimy.

Za dwa dni kpr. Przybyłowicz żegna się z nami mówiąc, że jedzie na 14 - to dniowy urlop wypoczynkowy. Zadawaliśmy sobie pytania, za co Przybyłowicz otrzymał tyle dni urlopu wypoczynkowego. Po kilku dniach wraca z garnizonowego aresztu żołnierz z plutonu gospodarczego, opowiadał nam, że kpr. Przybyłowicz siedzi w pace i wypoczywa. Był w Giżycku areszt garnizonowy, dla wszystkich łamiących prawo.

Dokładnie po dwóch tygodniach wraca wypoczęty i teraz dopiero w nim „gniła wątroba” i to razem z żółcią. Od tego czasu więcej Gawriołek nie skarżył się na niedolę służby wojskowej, jak i nikt z nas.

Pisząc o swej służbie wojskowej zastanawiam się, czy naprawdę w wojsku było źle. Nie mieliśmy zagwarantowane otrzymanie urlopu, ani przepustki, golono głowy regularnie, co miesiąc. Jedzenie było bardzo słabe pod względem urozmaicenia. Tak dla przykładu podam, że w każdy poniedziałek śledzie( katolik!) na obiad to normalnie tylko wyjęte z beczki, bez przygotowania, do tego tylko coś w rodzaju sosu z mleka, w którym pokrojono cebulę. Bywało, ze u starego rocznika śledzie latały po stołówce. Przez całą służbę nie otrzymaliśmy, owoców, ciasta czy podobnych specjałów. Tylko kaszy nie zabrakło. Poznaliśmy wszystkie kalibry kaszy wyprodukowanej przez państwowe kaszarnie. Tych gatunków było cała masa od drobnej jęczmiennej do pęczaku.
Każdy żołnierz otrzymywał na miesiąc żołd w wysokości 18 zł. Paczkę papierosów (10 sztuk „wczasowe” lub „mazury”) czarną pastę do butów oraz tzw. szmirę, była to bardzo tłusta pasta do smarowania spodów butów. Przez to buty były nie przemakalne.
Aby z ciała zmyć brud otrzymywaliśmy kostkę mydła szarego typu "jeleń", oraz pół paczki proszku do prania „popularny", to musiało starczyć na miesiąc. Co jeszcze żołnierz mógł otrzymać? To niebieska koperta z stemplem – „bezpłatna przesyłka wojskowa”. Limit 2 koperty na miesiąc. To wszystko, co dała kochana Ojczyzna za tak szlachetną służbę. Oraz bezpłatne bilety na PKP w ramach rozkazu wyjazdu np. urlop. W innych przypadkach obowiązywała 50 % zniżka. (Pospolite było „obrona granic nie płaci za nic”). Inne kontaktowanie z domem, innymi w tych latach było nie możliwe. Istniały telefony i telegramy. Ale otrzymać łączność to trzeba było zamówić międzymiastową a międzymiastowa centrala zgłaszała się po kilku godzinach lub wcale. Tak, więc nikt z tej formy komunikowania niekorzystał. A telegramy to przychodziły owszem do jednostki, – ale o treści, – że ktoś zmarł, ktoś się żeni i to, aby otrzymać urlop musiało być poświadczone przez miejscową radę narodową.

Nie było okazji chodzenia w niedziele do kościoła, ani razu nie spotkaliśmy kapelana. Obecną rolę kapelana pełnił zastępca dowódcy do spraw politycznych. (Ale myślę, że nie było tyle chamstwa, co teraz słyszy się w prasie na temat wojska, chociaż wszyscy uznawali się katolikami, – ale chociaż wychodził ktoś w niedziele na przepustkę to nie wchodził do kościoła, co nie mogę twierdzić, jak pojechał do domu).

U nas rolę „cywilnego kapelana” pełnił por Grochal. Do niego można było się zgłosić w każdej sprawie bez drogi służbowej. Był Bogiem i Carem. Na apelu zawsze stawał po lewej stronie d-cy jednostki mjr Bąkowskiego. W zasadzie interesował się wszystkim, przychodził na stołówkę, gdzie dokonywał degustacji, do kuchni, aby sprawdzić, co jest w kotle i w przewidzianej ilości, na posterunki. Wypytywał się żołnierzy o samopoczuciu, co w domu a bywało, że jeżeli wojak miał problemy wysyłał na kilkodniowy urlop.

W naszej jednostce, też nie było tak zwanej – obecnie - fali. Tylko nasi kaprale trochę wygłupiali się, męcząc nas bieganiem, marszem i śpiewaniem. Nie prześladowano nas psychicznie. Jednak i teraz uważam, że to było dobre, dlatego, każdy, kto odsłużył wojsko, mile go wspomina te chwile, które czasem były i 36 miesięcy długie. Dobre to, że żołnierzowi przez cały okres służby nie było wolno przebrać się w cywilne ubranie zawsze miał wrażenie, że ludzie patrzą na kogoś, co spełnia swój szlachetny obowiązek.

Społeczeństwo bardzo szanowało wojsko, które nie tak dawno przyniosło wolność, za mundurem panny zawsze stały sznurem. Będąc na urlopie czy przepustce musiał się wzorowo zachowywać, bo patrole garnizonowe lub później WSW mogły szybko wyłapać źle zachowujących wojaków. (A teraz idzie wszystko na konto cywili).

Nasz pluton szkolny brał jeszcze kilka razy udział w zajęciach, przydzielony do innych jednostek, jako zabezpieczenie saperskie (3 razy w Muszakach). I tam niemało się potu przelało, ale była okazja zwiedzić duży teren woj. olsztyńskiego, białostockiego.

Tu warto przypomnieć ciekawe zajście, a może i głupie. Jechaliśmy amfibią tzw. BAW- em szosą koło Kolna. Przed nami nagle jedzie rowerzysta wężykiem po całej szosie. Kierowca amfibii daje sygnał drogowy, następnie syrenę. Rowerzysta nie reaguje, a jedzie teraz samym środkiem i to jeszcze większym zygzakiem. D-ca każe zatrzymać pojazd i załadować rower i pijanego osobnika na BAW-a i daje rozkaz kierowcy na odjazd. Rower to poniemiecka damka, posiadająca na tylnym błotniku zawieszoną kolorową siatkę, oby w szprychy nie wkręciła się kloszowa spódnica rowerzystki.

Delikwent bardzo ucieszył się, że nie musi dalej pedałować, chociaż do domu nie miał już daleko. Nawet opowiadał jak on to lubi wojsko, sam służył w piechocie, jak wiem, wy saperzy nazywacie piechurów zające. Radość była do chwili, kiedy zobaczył swą wieś i wołał: "Panie ppooruuczniku ja tu wysiaddam" informuje przygodny pasażer wojskowego pojazdu. Dobrze szanowny panie tu teraz ja rozkazuje – odpowiada - porucznik każe kierowcy jechać dalej. Jedziemy jeszcze około 20 km i pojazd zatrzymuje się. Po kilku piorunach, cholerach i innych nieprzyzwoitych słowach wyskakuje, już teraz sam na szosę. Żołnierze podają mu jego rower. Delikwent wsiada szybko na rower i już prosto prawą stroną szosy rusza w kierunku domu, przy którym, już niedawno przejeżdżał. Z pewnością była to jego pierwsza i ostatnia jazda takim pojazdem, który jedzie po lądzie i wodzie, służąc w zającach poruszał się tylko na nogach Jest koniec września. Nam pomału kończy się nauka w szkole podoficerskiej.

Chciałbym, jeszcze opowiedzieć pewne przygody z życia w plutonie szkolnym, chociaż było ich dużo - dużo więcej. Zaraz po przysiędze, przygotowywano nas do udziału w akcji likwidacji zatorów na rzekach wiosną. Pewnego lutowego dnia całym plutonem poszliśmy na plac ćwiczeń minerskich. Był on położony między wałem zewnętrznym twierdzy a murem. (Od bramy wzdłuż kurtyn do narożnika miecz bastionu). Tego dnia był tęgi mróz i śniegu z pół metra. Zadaniem naszym była nauka sporządzania ładunków wybuchowych. Do uzbrojenia kostek trotylu używaliśmy spłonek z lontem prochowym. Aby przymocować lont do spłonki trzeba użyć kombinerek tzw. obciskaczy, były to odpowiednio z modyfikowane kombinerki. Po zakończeniu tej ciekawej nauki, kpr. Ciupka zrobił zbiórkę plutonu, aby sprawdzić stan pobranego sprzętu z magazynu.

Jednak stwierdził, że elew Wrzołek nie ma pobranych obciskaczy.
No żołnierzyki, więc trzeba szukać. Kazał nam ustawić się w szereg, paść na ziemię (śnieg) i czołganiem przeszukiwać gołymi rękoma stratowany buciorami śnieg, w którym na pewno leży zguba. Niestety po tym praktycznym urządzeniu ani widu ani słuchu. Odchodzimy do koszar, bo zbliża się pora obiadu, a na posiłki nie było wolno się spóźnić. Jednak zaznaczył, że w czasie wolnym powrócimy na dalsze poszukiwania. Można spróbować wykrywaczem, zaproponował poszkodowany Wrzołek. Po przyjściu na pododdział wpierw udaliśmy się od łaźnio - ubikacji, aby wysypać śnieg z butów. Wiadomo mieliśmy długie szerokie cholewy. Śnieg, który był w butach przy kostkach stopniał, a powyżej zamarzł. Nogo jak w betonie.

Gdy pomagaliśmy ściągać buty elewowi Wrzołkowi, nagle na posadzkę wypadły tak upragniona rzecz. Jak się okazało, miał dziurawą kieszeń w spodniach, przez którą swym ciężarem wpadła do butów i w marzły w lód.

Za karę kpr. Grzyb kazał mu do kieszeni włożyć minę p/piechotną POMS-2-o wadze 2 kg i kieszeń zaszyć - na okres jednego tygodnia. (Była to mina z betonu lub metalu z pociętym drutem, uzbrojona 200 g nabojem wiertniczym. Zapalnik był uruchomiany przy pomocy naciągu cienkiego drutu.) Tak, więc biedny Wrzołek przez tydzień był o 2 kg cięższy, chociaż sam był niskiej, tęgiej budowy, a wiekiem był najstarszym z elewów 1933 rocznik i przezywany przez to dziadkiem. Podobną przygodę przechodziłem ja dwa dni później, mieliśmy podobne zajęcie tylko ładunki musieli być zakładane pod wodą.

Te zadanie przeprowadziliśmy na stawie za murami twierdzy różnorakie ćwiczenia z minerstwa – zakładanie ładunków wybuchowych pod wodą. (Teraz też wiem ze to jeziorko to Mała Popówka, klub płetwonurków ma pewne znalezisko). Aby umieścić ładunek pod wodą trzeba wyrąbać odpowiednio duży otwór w lodzie przy pomocy toporów. Elewi wycinali toporami i kilofami, ja pomagałem łomem. Nagle łom wyślizgnął się mi z zmarzniętych rąk i całym swym ciężarem poleciał w siną toń do samego dna.

Musiałem z rozkazu kpr. Grzyba, całą długością ręki szukać go w lodowatej wodzie. Jednak ręka była, co najmniej o 2 metry za krótka. (Może jeszcze przeszukania dokonają członkowie klubu płetwonurków z twierdzy)

Tym razem kpr. Grzyb podjął decyzję, że zapłacę równowartość szkody za ten łom. Jednak moja dobra opinia - przodownik wyszkolenia bojowo-politycznego spowodowała, że wartość ta została wliczona w naturalne koszta strat plutonu. Udało się oszczędzić na żołdzie.
Już w miesiącach cieplejszych pojechaliśmy na poligon, celem nauki kopania rowów i okopywania się pojedynczego żołnierza. Był to poligon jednostki czołgowej niedaleko Giżycka. Podczas ćwiczeń, nieszczęściem przez teren zajęć przebiegał przestraszony zając. Jeden z elewów na pewno z cywila kłusownik, celnym rzutem saperką spowodował, że nieboraczek legł martwy, ugodzony w samą głowę. Kazano szaraczka zabrać do koszar. Tam nosi kapralikowie, upitrasili smaczną pieczeń w plutonowej stołarni. Ta plutonowa stolarnia mieszcząca się w piwnicy naszego bloku, służyła nam do różnych napraw mebli, taboretów, oraz było to miejsce na dodatkowe sporządzanie jedzenia naszych kaprali, jeżeli udało im się coś, a to często skombinować z kuchni. Aby nas zadowolić w gustach smakowych, kpr. Przybyłowicz przygotował z żeber, głowy i sadła „smaczny” zajęczy rosół. Do rosołu nie dodano soli.

Ugotowany rosołek przyniesiono na pododdział w baniaku, a cały pluton postawiono w dwuszeregu twarzą do siebie i przy pomocy własnych łyżek, każdy musiał skosztować smaku tak pysznego zajęczego rosołku. Po degustacji, każdy szybko „zajęczał” i biegł do pruskiej latryny i na wszystkie sposoby korzystał z dość dużego otworu.

Jednocześnie pouczono nas, że jeśli padnie jeszcze jeden zajączek lub inne boskie stworzenie, to rosołu ugotują na cały tydzień. Jednak już więcej nie było karnego rosołu. Pozostałe części zająca zostały usmażone i bardzo uroczyście zjedzone przez naszych kaprali. (Każdy pododdział w piwnicy miał swoje pomieszczenia – tzw. stolarnię, było to pomieszczenie gdzie naprawiano taborety, stoły i czasem stolarze oficerom wykonywali różne meble. A najważniejszym w tym pomieszczeniu była „koza” do gotowania czy pieczenia dodatkowego jedzenia przyniesionego z kuchni – w ramach zapłaty za kontrolnego, oraz jako mała odlewnia odlewania z aluminium różnych pamiątek.)

Przy końcu szkoły staraliśmy się doprowadzić umundurowanie do pewnych kanonów mody żołnierskiej, polegało to na przeszyciu spodni bryczesów do grubości łydki, poprawieniu płaszcza, a najważniejsze to zwężanie cholew w saperkach.

Jedna metoda zwężenia cholew, polegała na przeszyciu przez szewca szerokości cholewek, druga to tzw. ognista, polegała, że nasączano skórę benzyną, następnie zapalano. Pod wpływem ognia, skóra kurczyła się i cholewki były parę cm węższe. I oto chodziło. Ja, też wykorzystać chciałem drugą metodę, uznając ją za najlepszą i dałem jednak za dużo ciepła i skóra tak się skurczyła, że cholewa nagięła się do czubka buta i pękła. Znów grozi mi płacenie za zniszczone buty. Jednak całe szczęście, że miałem kolegę magazyniera, od którego otrzymałem buty już przefasonowane, takie, o jakich marzyłem. Na początku października 1956 jeszcze przed dniem Wojska, czyli przed 12 października otrzymujemy awanse, tak, więc dwadzieścia cztery kaprali dobrze przygotowanych do szkolenia nowych rekrutów. Nasi kaprale awansowali na plutonowych, a Przybyłowicz i Ciupka posiadający średnie wykształcenie otrzymują po gwiazdce, czyli są teraz podporucznikami. (Może było inaczej, może chorąży)

I z wielką radością odchodzą do cywila. Mile żegnamy odchodzących po blisko 2 latach ubrani w cywilne ubrania jadą do swoich. Chociaż Jerzy Ciupka i Eugeniusz Grzyb ponownie przebrali się w mundury, ale leśnika. (Od pożegnania z Jerzym Ciupką do ponownego naszego spotkania minęło tylko 54 lata)

Każdy z nas miał w myśli, no teraz się odkuje za to, co przeszedł, swoja „wiedzę trzeba będzie w odpowiedni sposób przekazać młodym kotom. Najlepsza nauka to przez nogi. Trzymając się zasady im więcej potu na ćwiczeniach to mniej krwi w boju.
Ale od października 1956 nadchodzą inne czasy. Był przecież Polski Październik drugi podryw do „wolności” a przedtem był Poznański Czerwiec, też krwawo stłumiony. Pierwsze ofiary starć ludzi pracy z władzą podobno 77 ofiar. Po powrocie z obozu w Tczewie, elewi złożyli się na zakup radioodbiornika. Była to popularny lampowy aparat radiowy o nazwie "Aga". Działała na falach długich, średnich.
Teraz już mogliśmy słuchać na świetlicy różnych audycji radiowych i piosenek. Doszło więc w mury świetlicy trochę kultury.

Świetlica plutona to 5 poniszczonych stołów, 20 taboretów, szachy, warcaby i to wszystko. Dzięki temu aparatowi w wolnych chwilach słuchaliśmy rożnych audycji natomiast w nocy mogliśmy słuchać tego, co było zakazane dla normalnego Polaka, a dopiero żołnierza. Dzięki temu o „Październiku 56” wiedzieliśmy prędzej niż o tym pisał "Żołnierz Polski Ludowej" lub "Trybuna Ludu". (Na korytarzu w każdym pododdziale w nocy i dzień pełnił służbę – służbowy, po capstrzyku wynoszono radio z świetlicy na korytarz w miejsce dzisiejszej recepcji i słuchano, co dzieje na świecie i u nas w Polsce od sierpnia do października.)
My słuchając tej nielegalnej stacji wiedzieliśmy, co nas czeka jak ktoś doniesie do dowództwa o słuchaniu Wolnej Europy.

W tym czasie też zmienił się minister obrony narodowej. Na miejsce ministra MON marszałka Polski Konstantego Rokossowskiego, wszedł Marian Spychalski. Konstanty Rokossowski szefostwo nad wojskiem objął w roku 1949. Był dwukrotnym Bohaterem Związku Radzieckiego. Marian Spychalski w roku 1963 został Marszałkiem Polski. Tak, więc mieliśmy dwóch marszałków jednego wypędzonego w Związku Radzieckim drugiego w Polsce.

- W wojsku od tego czasu dużo się zmieniło - nie golono już głów, może tylko tym, którzy mieli łupież lub wszy. W prowadzono stałe przepustki i urlopy. Już nie to wojsko, wprowadzono świadomą dyscyplinę. Tylko, kto ją zrozumiał? (Powstaje WSW - Wojskowa Służba Wewnętrzna – na czapkach garnizonowych maja białe otoki, białe pasy główne i kabury pistoletów -. Powstało w miejsce informacji wojskowej, w latach 90 –tych powstaje żandarmeria wojskowa.) Po stu latach wojsko opuszcza twierdzę.

Czy budowniczowie przewidywali tylko 100 letnie władanie przez wojsko tak kosztownej inwestycji militarnej?.

Przy końcu listopada 1956 nasza jednostka zostaje przeniesiona do Olsztyna.- Twierdza ma zostać przekazana cywilom, jednak niż to nastąpiło pozostała grupa żołnierzy do ochrony. Pozostało nas 10 osób. Najbardziej zaufanych dowództwu. W tym jeden oficer stopniu ppor. jeden starszy sierżant 5 kaprali oraz 3 szeregowych. Ale przez ten czas szarża nie obowiązywała.

Czyli ja, Sempowicz Brunon, Lewandowski Władysław i Miler Stefan i Dalke pozostali to szeregowcy kierowcy, których nazwisk nie pamiętam.
Do dyspozycji mieliśmy samochód ciężarowy ZIM im Mołotowa, znany nam z Malinki. Jedzenie pobieraliśmy w sąsiedniej jednostce. Zadaniem naszym do pierwszych dni stycznia 1957 było pilnowanie majątku wojskowego, czyli murów twierdzy, bo cały sprzęt i inne mienie było już w Olsztynie. Pilnowanie polegało na zamknięciu na noc wrót w bramie giżyckiej. W zasadzie nikt do twierdzy nie zbliżał się, bo od początku istnienia znano, jako obiekt wojskowy zamknięty dla wszystkich.

Ale byli w śród nas kombinatorzy, którzy uważali mienie, które chronią w zasadzie już nie ma właściciela. Wojska nie ma i cywili a są chętni na część mienia. Tylko było rozebrać historyczne w bardzo dobrym stanie piece i wywieść za bramę. Wybraliśmy 5 sztuk. Tak, więc chętnym z Giżycka i okolicy odstąpiono za niewielką opłatą (Trudno mi dzisiaj powiedzieć, jaka to była cena, ale dobra dla nas i nowego właściciela) W tej cenie był wliczony transport naszym samochodem. ( Piece znajdowały się w pomieszczeniach częściowo spalonym budynku na majdanie w tzw. biurowiecu - w czasie mej służby był to magazyn drewna okrągłego i przetartego). Wartość w złotówkach za odstąpione potrzebującym mienie, - które mieliśmy pilnować, - została podzielona solidarnie. Każdy otrzymał równowartość blisko półrocznego żołdu.

Kończył się rok 1956, rok tak ważny i szczęśliwy dla Polski. Zapaliło się zielone światełko. Nadchodzi Gwiazdka – tak nazywano święta Bożego Narodzenia. Druga w twierdzy. Tylko ta Gwiazdka dla garstki 10 żołnierzy pilnujących na posterunku 1 – bramę, przez którą można by wejść do pustych obiektów, które za kila dni mają przejść w władanie innych właścicieli. Nie było choinki tylko kilka kartek świątecznych od najbliższych, na których głównym motywem była udekorowana choinka. Przyszło tez kilka paczek z słodyczami. Pamiętam jak Sempowicz zanucił „Cichą Noc”, a mury wtórowały pruskie „Stille Nacht”. Nie zabrakło też i innych kolęd. Nikt z nas w wigilię i pierwsze święto nie wychodził do miasteczka. Dopiero w drugie święto poszliśmy do kina w mięście na francuski film „Poznane nocą”

Nadszedł ostatni dzień tego roku. Wieczorem było słychać kilka wybuchów z koszar i też nasz porucznik zdetonował - koło byłego placu samochodowego (majdan) - dwa kostki trotylu i pojechaliśmy samochodem do wsi Sterławki Wielkie na zabawę. Drewniana wiejska świetlica straży pożarnej. Tam nie chciano nas wpuścić, ale zapewnienie oficera o jego odpowiedzialności za nas, nowy rok witaliśmy na „sali balowej, przystrojonej ozdobami z kolorowej krepy i wielkim z brystolu napisem „Witamy 1957 rok”. A obiekt w Giżycku ochraniał zakatarzony Dalke, a do odparcia posiadał 10 pistoletów pm 43 i 900 pestek kalibru 7,52 Gwoździem balu było jak nasz kierowca w stopniu szeregowy, po małej ilości alkoholu za krawat przyholował do naszego stolika jednego obywatela porucznika – nie z naszej jednostki. To był może powód, że koło trzeciej już byliśmy w koszarach.

Jednak dobry czas się skończył, pakujemy pozostałość własnego dobytku na samochód i kierujemy na Olsztyn. Przybyłem do Giżycka zimą i opuszczałem zimą Opuszczamy zbudowaną przez Prusaków twierdzę, jako uzbrojeni polscy żołnierze, aby od tej chwili nie pełniła już roli obiektu wojskowego – teraz warto podyskutować czy oddanie takiego historycznego obiektu przez wojsko w 1957 ludziom nieznających wartości budowli a tylko chęć zysku a miała ona tylko trochę ponad 100 lat, a okres czerpania zysku trwał w zasadzie do 1993 roku. Twierdza nazwana już Boyen od nazwiska budowniczego od tej daty w pewnym stopniu zaczęła spełniać swe właściwe znaczenie dzięki Towarzystwu Miłośników Twierdzy. Trudno ustalić z nazwiska, który to pruski żołnierz przybył, „pierwszy” do twierdzy, ale jaki żołnierz opuszczał „ostatni” to już wiadomo po przeczytaniu tego opowiadania.

Chciałbym parę słów powiedzieć o naszym dowódcy, – co można powiedzieć ostatnim wojskowym dowódcy twierdzy giżyckiej. Nie będzie to biografia, bo mało o sobie mówił, co wiem to z opowieści ppor. Grochali. Miał to nieszczęście a może szczęście, że dostał się daleko za Ural, jako młody Polak z wschodnich krańców ówczesnej Polski. Nie udało mu się w sierpniu 1941 dostać się do Andersa. Dostał się jednak w 1943 do organizowanej Pierwszej Dywizji im. Tadeusza Kościuszki organizowanej przez ZPP a dowodzonej przez Berlinga. Rozpoczął od stopnia szeregowca. Z biegiem miesięcy i kilometrów w najbliższym marszu do Polski zdobywał kolejne stopnie i doświadczenie. Bitwa pod Lenino, zdobycie Warszawy, Wału Pomorskiego, forsowanie Odry i zdobycie Berlina to żołnierskie hartowanie mjr Bąkowskiego. To znaczy twierdza zawsze miała szczęście do bojowych dowódców. Posiadał akcent wileński. Na mundurze było dużo baretek otrzymanych odznaczeń i Tarczę Grunwaldu 1410 -1945. Pamiętam jego ostatnie słowa jak żegnał nas do cywila, ale już z Olsztyna – „nu i wy kapralu też wąsa macie, pamiętajcie wojsko was zahartowało i tacy bywajcie doma” – na opuszczenie koszar wyhodowałem mały wąsik i mocno go henną zaczerniłem.

Po opuszczeniu twierdzy do końca służby zasadniczej pozostało mi jeszcze 10 miesięcy w mieście, w którym teraz nie ma wojska, koszary w ruinie lub jako mieszkania osób cywilnych. Tak to się już toczy.

Było wojska w opisywanym czasie w Polsce ponad 500 tysięcy żołnierzy, a teraz ma wystarczyć trochę więcej niż 100 tysięcy.(A to zawodowych) A jak Ojczyzna stanie w potrzebie? Albo powiemy: mądry Polak po szkodzie, albo powierzymy Ojczyznę Opatrzności. A podobno mamy w tym temacie trochę szczęścia. Jak Układ Warszawski rozleciał się, przyjęto nas do NATO. Polak tak tańczy jak mu zagrają. Ale było już w historii – za Gdańsk nie warto umierać. I co ważne czasem depce innym w tańcu po nogach jak rządzący mają inne patrzenie na świat. Teraz po latach, jak piszę o swym ponad rocznym pobycie w twierdzy, zastanawiam, dlaczego tak mało zapoznałem się z tymi budowlami. Było to tylko 10 lat po wojnie, gdzie można było jeszcze dużo znaleźć, bo szabrownictwa żadnego nie było, bo zaraz zajęło wojsko cały teren twierdzy. Może trochę zabrali żołnierze radzieccy. Ale nie wszystko. Byłoby tylko przeznaczyć z dwa niedzielę jak pluton był wolny od służb., Były jeszcze różne dokumenty, fotografie czy inne ważne rzeczy w różnych zakamarkach. Może bym miał więcej do opisania Dopiero po styczniu 1957 roku spustoszenia dokonali, ci, co przyjęli twierdzę w swe władanie. Czy historia się powtarza? Teraz po latach, jak piszę o swym ponad rocznym pobycie w twierdzy, zastanawiam, dlaczego tak mało zapoznałem się z tymi budowlami. Było to tylko 10 lat po wojnie, gdzie można było jeszcze dużo znaleźć, bo szabrownictwa żadnego nie było, bo zaraz zajęło wojsko cały teren twierdzy. Może trochę zabrali żołnierze radzieccy. Ale nie wszystko. Byłoby tylko przeznaczyć z dwa niedzielę jak pluton był wolny od służb., Były jeszcze różne dokumenty, fotografie czy inne ważne rzeczy w różnych zakamarkach. Może bym miał więcej do opisania Dopiero po styczniu 1957 roku spustoszenia dokonali, ci, co przyjęli twierdzę w swe władanie. A obiekty wydzierżawili firmom, które dbały o zysk a nie o b. pruską budowlę. Czy historia się powtarza?

Nie byłoby właściwego zakończenia tego opowiadania, gdybym nie podał już całkiem współczesnego wydarzenia. Przy końcu września 2009 (Na mój telefon komórkowy) otrzymałem MMS z podpisem „Czy dziadek pamięta to miejsce”. Na fotce zobaczyłem fragment bramy giżyckiej twierdzy i wnuka Jakuba. Co tu ważnego?

Nasz wnuk Jakub w dniu 11 września tego roku we Wrocławiu otrzymał pierwszy stopień oficera Wojska Polskiego, Jak mi później opowiadał, że w swój pierwszy „wojskowy urlop” wybrał się na Mazury i był zobowiązany odwiedzić to miejsce, o którym „dziadek opowiadał tyle o swej służbie”. Oglądając tą fotografię zakręciła się mi łezka w oku, i pomyślałem jeszcze młodzież szanuje swe korzenie i szanuje dziadka.

1996 - 2005 (2011 poprawiłem i uzupełniłem)

Trochę nowej historii z lat 1954-56 z relacji też żołnierza twierdzy.[SIZE=12]

Przeglądając strony „Naszej Klasy” a dokładniej moje Technikum Leśne w Mojej Woli w woj. poznańskim (Wielkopolskie) znalazłem znane mi nazwisko Jerzy Ciupka. Zaraz wysłałem zapytanie, czy czasem on nie służył w wojsku w Giżycku a dokładniej w twierdzy giżyckiej. Niezwłocznie otrzymałem wiadomość – tak w latach 1954 do 1956 i był podoficerem w stopniu kaprala – d-cą III drużyny. Ucieszyłem się – jeszcze jeden z wojska. (Obecnie kpt.) Łączy nas imię Jerzy, zawód leśnik i twierdza 1955/56.

Od tego czasu nasza korespondencja rozwija się i w czerwcu 2009 spotkaliśmy się w Bytowie na XI Zjeździe Kaszubów. Było to bardzo miłe spotkanie a wspomnień było, co niemiara, żegnaliśmy się 54 lata temu. Umożliwiłem mu oglądanie kaset DVD z uroczystości w twierdzy od 2005 do 2009 na które byłem zapraszany.

„Ma w planie zobaczyć jeszcze twierdzę, ale zdrowie nie takie”. Co napisał do mnie? (o wszystkim sam ni wiedziałem):
„Moja służba wojskowa zaczęła się w WKR w Wałczu listopadzie 1954. Wszyscy poborowi z tego dnia zostali wywiezieni w nieznane pod konwojem por. Judy i dwóch uzbrojonych w PM wz.43 kaprali. Później okazało się, że por. Juda był d-cą kompani saperów w naszym batalionie, jeden z kaprali był pomocnikiem d-cy plutonu szkolnego(„pełnił też rolę zastępcy szefa kompani szkolnej”) i drugi był d-cą drużyny w szkole podoficerskiej.

Przez całą podróż utrzymywali w tajemnicy, dokąd nas wiozą, jechaliśmy w zarezerwowanym wagonie i śledziliśmy trasę po nazwach stacji kolejowych. Wysiedliśmy w Giżycku zaprowadzili nas do łaźni miejskiej tam jeden ze starszego rocznika ostrzygł nas maszynka na zero. Po kąpieli umundurowali nas bez zwracania uwagi na rozmiary mundurów i butów.

Po umundurowaniu jeden drugiego nie mógł poznać. Jeszcze w łaźni pozwolono miedzy sobą o ile to możliwe powymieniać rozmiary butów i mundurów.
Najgorzej po umundurowaniu wyglądali poborowi najwyżsi i najniżsi – to był naprawdę cyrk, wyglądali jak strachy na wróble. Następnie pomaszerowaliśmy do twierdzy - to była droga przez mękę, dużo kolegów poobcierało nogi (sztywne nowe saperki i źle zawinięte onuce). No a jak zobaczyliśmy bramę wejściową do twierdzy to nam miny zrzedły (zostaliśmy odcięci od świata zewnętrznego).

Cały batalion saperów stacjonował w budynku sztabowym, szkoła podoficerska mieściła się na piętrze z prawej strony korytarza, kompania saperów oraz pluton kierowców i innych łapiduchów, na parterze za dyżurką oficera dyżurnego. (koszarowiec II) Dowódcą batalionu był frontowy oficer kpt. Michał Michalski, szefem sztabu kpt. Kulig. W kompani saperów oprócz por Judy buli jeszcze por. Gejcyk i ppor. Ruła. D-cą szkoły podoficerskiej był początkowo ppor. a później por Edward Kalinowski bardzo wymagający oficer.

W koszarach (koszarowiec I) bliżej bramy wejściowej stacjonował dywizjon artylerii przeciwlotniczej wyposażony w działa pelot zamontowane na czterokołowej lawecie holowane przez „Dodże” takie większe odkryte łaziki, które mieściły również całą obsadę działa.

Po likwidacji w 1955r. jednostki wojskowej łączności stacjonującej w koszarach w mieście, szkołę podoficerską przeniesiono do miasta, a po likwidacji dywizjonu pelot w twierdzy, szkoła podoficerska wróciła do twierdzy od grudnia 1955. W tym czasie zmieniło się dowództwo jednostki, d-cą został mjr. Bąkowski a szefem sztabu por. Butyński, przeniesieni z likwidowanego batalionu korpuśnego

Na wyposażeniu batalionu był park pontonowy lekki, – czyli pontony, belki z drewna. Przewożony na samochodach produkcji amerykańskiej stdudebakiery z wyposażenia I. DP WP. Twierdza była chroniona 3 posterunkami warty wewnętrznej. Przy bramie – biuro przepustek, kancelaria tajna i wartownia oraz magazyny i park samochodowy.(Majdan). Za magazynami była świniarnia batalionu, gdzie można było skosztować – cebulę, marchewkę, sałatę, bo świniarz uprawiał mały ogródek na swoje potrzeby. Na posterunku przy bramie można było czasem zobaczyć... cywilnych ludzi. Batalion wystawiał wartę w piekarni wojskowej w Wilkasach. Była to warta niby w nagrodę – wypiekała dla kasyna oficerskiego smakołyki – chrupiące bułeczki. Ale pluton szkolny wystawiał z soboty na niedzielę, – aby elewom zbytnio nie nudziło się w koszarach.. Na przepustkę trzeba było zasłużyć. Szkoła podoficerska trwała ponad 10 miesięcy, uczono nas metodą przez głowę i nogi.

Do rezerwy (w październiku 1956) zostałem przeniesiony w stopniu chorążego wraz Czyżem, Powąską, Przybyłowiczem i „Klatą”- Matuszewski (pseudonim z uwagi na atletyczną budowę - nazwiska niestety nie pamiętam, był on d-cą IV drużyny technicznej. W końcu 1957 r. spotkałem się z Przybyłowiczem, „Klatą” i moim d-cą drużyny ze szkole podoficerskiej, na trzymiesięcznym kursie dokształcającym oficerów rezerwy w Oficerskiej Szkole Wojsk Inżynieryjnych we Wrocławiu. W rezerwie odsłużyłem około 9 miesięcy. Na jednym z ćwiczeń wojskowych, w Złocieńcu-Budowie spotkałem kolegę z mojego rocznika kpr. Kubackiego (był szefem w stolarni batalionowej) został d-cą drużyny w kompani saperów szkolących rezerwistów, nie podlegał mi ponieważ był w innym plutonie. W jednostce wojskowej w Złocieńcu - Budowie meldowałem swoje przybycie na ćwiczenia wojskowe u szefa sztabu (znajomego z Giżycka) kpt. Butyńskiego. Po złożonym meldunku kpt. Butyński poznał mnie i był zadowolony z mojego przyjazdu. Zaraz przedstawił mnie d-cy kompani, w której zostałem d-cą plutonu. Kpt. Butyński chwalił się mną, że jestem jego wychowankiem z jednostki w Giżycku i wystawił mi świetną opinie jako d-cy drużyny w szkole podoficerskie.”

Kpt. rezerwy Jerzy Ciupka zam. Łysomiczki 76-248 Dębnica Kaszubska pow. Słupsk woj. Pomorskie.
Po przeczytaniu tej historii z twierdzy giżyckiej – to nie jeszcze koniec mojej służby i kpr. J. Ciupki. Na początku stycznia 1957 znalazłem się ponownie w śród swoich, ale już w Olsztynie w JW. 2436 wpierw w koszarach przy ul. Leśnej a w marcu przeniesiona nas bliżej Łyny. Dalej dowódcą był mjr Bąkowski.
Przez dwa miesiące nasza kompania miała zadanie przeszkolić rezerwistów Mazurów, którzy jeszcze nie wiedzieli, co to w wojsku, a byli w wieku 30 do 50 lat. Składali przysięgę wojskową - jak mi wiadomo kilkoro po zwolnieniu do cywila wyjechało do Niemiec Zachodnich. W kwietniu przyszedł nowy rocznik, z którym było bardzo ciężko, bo zaznali wolności po październikowej. Trudno było zaprowadzić dyscyplinę, ale dobrze wyszkoleni w twierdzy daliśmy radę i po pewnym czasie było wszystko po naszej myśli. Ale kilku po przysiędze odwiedziło areszt. W październiku 1957 zostaliśmy przeniesieni do rezerwy. W 1966 powołano mnie na 2 miesiące na przeszkolenie do Włocławka – gdzie jak już pisałem spotkałem z człowiekiem z Giżycka już teraz ppłk. Butyński. Co do naszego kpr. Jerzego Ciupki rocz. 1934 to jak mi wiadomo, po opuszczeniu twierdzy, zatrudnił się zgodnie zawodem w leśnictwie koło Szczecinka i służbę pełnił do emerytury. Ale wojsko nie zapomniało o nim i dość często otrzymywał wezwania na przeszkolenia i tak doszedł do stopnia kapitana. Już rezerwy. Wszystko było tak dawno.

Na zakończenie chciałbym podziękować panom - Jerzemu Ciupce, Wojciechowi Różewiczowi, Wojciechowi Chodakowskiemu za otrzymane wiadomości i fotografie - które pomogły dokonać uzupełnień i poprawek w tym skromnym wspomnieniu z lat, gdy twierdza była mym domem.

KONIEC